Inge van Seggelen-Damen, Universitair Docent Arbeids- en Organisatiepsychologie

Ethische reflectie in de zorg:

Waarom reflecteren we in crisistijd?

Nu de impact van het Corona-virus langzaam duidelijk begint te worden, dringt zich de vraag op over ons denken en handelen in een crisissituatie. Hoe gaan we om met een pandemie van deze omvang, wat zijn de keuzes en de belangen? We vroegen Inge van Seggelen-Damen, universitair Docent Arbeids- en Organisatiepsychologie naar het hoe en waarom van reflectie op ons handelen nu en in de toekomst. Inge Damen doet onderzoek naar de waarde en werking van reflectie in organisaties.

Wat is ethische reflectie en waarom is het belangrijk? Zodra we geconfronteerd worden met moeilijkheden, weerstand, twijfel of succes gaan we vaak nadenken over het waarom en hoe. We kijken terug op onze gedachten, gevoelens en gedrag om deze een plaats te geven en te kunnen anticiperen op vergelijkbare toekomstige situaties. Belangrijk hierbij is dat we onze aannames in twijfel trekken: Wat beschouwen we als ‘waarheid’? Ethische reflectie draait om het reflecteren op ‘zorgcases’, op professioneel en moreel handelen en op organisatorische vraagstukken met als doel om de zorgverlening te verbeteren (1): ‘Wanneer twijfel ik bij het uitvoeren van mijn werkzaamheden en waarom?’ Veelal gebeurt ethische reflectie ad hoc en informeel, maar het vindt ook in toenemende mate formeel plaats, bijvoorbeeld door middel van Ethische Reflectie Groepen, debriefing en Kritische Incident Analyse.

Waarom vormt de Coronacrisis aanleiding tot ethische reflectie? De huidige crisis vormt gezien het overweldigende, onvoorstelbare karakter aanleiding om onszelf af te vragen wat er nu gebeurt, waarom en hoe we ermee om kunnen gaan. Omdat de Coronacrisis een pandemie is raakt het ons allen, als maatschappij en als individu. De overdracht en de last van het virus zadelen bestuurders en zorgverleners op met vraagstukken en dilemma’s zoals de noodzaak van een intelligente lockdown versus maatschappelijke kosten, het tekort aan testcapaciteit, het tekort aan zorgverleners en beademingsapparatuur, onvolledige bescherming van zorgverleners, de keuze van patiënt en arts tussen IC-opname en palliatieve zorg, en een tweede sterftegolf vanwege uitgestelde zorg. Ethische reflectie resulteert in het hanteren van meerdere perspectieven om zo goed mogelijk het hoofd te bieden aan deze complexe problematiek (2).

Hoe kan ethische reflectie handvatten bieden aan zorgprofessionals? We ervaren een ‘nieuwe realiteit’ die we een plaats moeten geven om ermee om te kunnen gaan. Dit raakt aan drie functies van reflectie die ik steeds in onderzoek terug vind: – als strategie voor ervaringsleren helpt reflectie om tot zelfinzicht en zingeving te komen – als vorm van zelfmanagement draagt reflectie bij aan het behalen van doelen zoals kwaliteitsverbetering en legitimatie. – als strategie voor emotieregulatie, waarbij positief reflecteren – in tegenstelling tot rumineren – resulteert in het ontstaan van zelfbescherming, emotionele steun of empathie. Onderzoek wijst uit dat ethische reflectie het behoud en welzijn van zorgprofessionals kan ondersteunen (3). Uit ervaringen van zorgverleners blijkt bijvoorbeeld de spagaat waarin zij verkeren als professional en als mens met gevoelens (4). Zo draagt het behandelprotocol op om fysiek en professioneel afstand te houden om goed klinisch handelen te waarborgen, maar gevoelens en intuïtie sturen ook aan op empathisch gedrag zoals een kleine aanraking. Beducht voor trauma’s ondersteunen medisch psychologen in ziekenhuizen bovendien artsen en verpleegkundigen in het omgaan met alle indrukwekkende ervaringen. Reflectie tijdens en na afloop van dergelijke ervaringen geeft betekenis, legitimatie en emotionele steun, ook met het oog op de toekomst.

Wat kunnen we leren van de huidige ontwikkelingen om tot verbeteringen te komen? Hoewel Chinese wetenschappers reeds in 2007 waarschuwden voor een omvangrijke virusuitbraak (5) is het onmogelijk om vooraf alle consequenties van een pandemie te voorzien. In die zin is reflectie ook geen middel tegen alle kwalen. Wat wel typerend is in een tijd van mondialisering en overvloedig social media-gebruik is dat er en masse informatie gevraagd en gedeeld wordt. Bestuurders, specialisten en influencers treden veelvuldig naar buiten met informatie. Het virus is echter nieuw, zodat informatie over besmettingstijd en -wijzen, immuniteit, besmettelijke periode en incubatietijd, ziekteverloop, sterfte- en herstelcijfers, medicijnen en virusremmers, vaccinaties en gevolgen van maatregelen steeds weer geactualiseerd moet worden. Daarmee is reflectie op ‘zorgcases’ en op het professioneel en moreel handelen in volle gang en worden bevindingen in snel tempo op (inter-)nationaal niveau gedeeld tussen onderzoeks- en zorginstellingen. Gezien het huidige streven naar opschaling van zorg en onderzoek lijkt, zodra de pandemie onder controle is, reflectie op organisatorische vraagstukken van belang: Welke aannames over zorg en zorgcapaciteit zijn achterhaald? en Hoe kunnen we zorg vormgeven zodat het zorgsysteem goed uitgerust is om in toekomstige scenario’s op hoog niveau zorg te verlenen? Met daarbij de kanttekening dat periodieke reflectie op reflecties onontbeerlijk is, want alles is ‘waar’ totdat het tegendeel bewezen is.

Bronnen

1 Molewijk, B., Hem, M. H., & Pedersen, R. (2015). Dealing with ethical challenges: a focus group study with professionals in mental health care. BMC medical ethics, 16(1), 4. 2 Froentjes, Y., & Van Seggelen, I. (2018). Helpt reflectie bij complexe zorg? Een kleinschalige studie onder verzorgenden. Denkbeeld, 5, 8-11. 3 Anderson, E., Sandars, J., & Kinnair, D. (2019). The nature and benefits of team-based reflection on a patient death by healthcare professionals: A scoping review. Journal of interprofessional care, 33(1), 15-25. 4 Van Seggelen–Damen, I., & Westerveld, J. (2020). The role of intuition in ethical reflection: exploratory research into ethics reflection groups. Reflective Practice, 21(1), 1-13. 5 Lau, S. K., Woo, P. C., Li, K. S., Huang, Y., Wang, M., Lam, C. S., ... & Yuen, K. Y. (2007). Complete genome sequence of bat coronavirus HKU2 from Chinese horseshoe bats revealed a much smaller spike gene with a different evolutionary lineage from the rest of the genome. Virology, 367(2), 428-439.